8. FİLOZOFÊN KURD 8 - ŞEMSEDDÎNÊ ŞAREZORÎ

Mihemed RONAHÎ







Çawa ku di teşegirtina raman û felsefeya ewrûpayê de çend bajarên navendî hene, wekmînak Atîna, Roma û Sparta. Herwiha di teşegirtina raman û felsefeya rojhilata navîn, bi tayibetî jî di teşegirtina felsefeya kurd de çend bajarên navendî hene. Şarezor û Hemedan ji van bajaran e. Ji bilî van bajaran jî zanyar û fîlozofên mezin derketine weka Cizîr, Amed û hê gelek bajarên kurdan, lê birastî jî van her du bajaran di dîroka kurd de di warê çand, wêje û ramanê de gelek ked û xebatên giranbiha derxistine holê. Ji van her du bajaran yek bi serê xwe jî besî afirandina dîrokekê ye. Serqisê hema em tenê Şarezorê bigirin dest. Zanyarên kurdan yên ku ji Şarezorê derketine ne besî kurdan tenê, em dikarin bêjin besî avakirina felsefeya rojhilata navîn e. Dema em navên van zanyaran bijimêrin hûn dê bibînin ku birastî jî Şarezor weka navendeke çandê di dilê kurdistanê de cîh girtiye. Kî ne van zanyarên Şarezorî ? Îbn-ul Muzaffer Şarezorî, Kemaleddîn Şarezorî, Îbn-î Salah Şarezorî, Abdurrehman Şarezorî, Hesen El Şarezorî, Naliyê Şarezorî, Mewlana Xalidê Şarezorî, Mella Goranî, Ehmed el Qasimê Şarezorî, Şemseddînê Şarezorî û hê em dikarin bi dehan navên wisa bijimêrin. Niha ji van navan em dê li ser navekî mezin û bi rûmet rawestin. Ev kes Şemseddînê Şarezorî ye.







Navê wî yê berastîn Şemseddîn Mihemedê kurê Mehmûd e. Li şarezorê hatiye dinyayê. Di warê jidayikbûna wî de agahiyeke misoger tuneye lê di çavkaniyekê de jidayikbûna wî weka 1250"yî hatiye nîşandan. Di 1288"an de jî çûye ber dilovaniya xwe. Weka şîrovekarê felsefeya Suhrewerdî tê naskirin. Di derbarê jiyana wî de agahî kêm in. Lê ji riya seydayê xwe Suhrewerdî neqetiya ye û li dû mirina wî jî felsefeya wî pêşva biriye û li ser zêde kiriye. Heya niha pênc berhemên wî gihiyane vê demê:







1- Resaîlû şeceretul îlahiyye fî ûlûmîl heqayîqî rabbaniye



Di vê kitêbê de beşa yekem ji parvekirina zanistan re, beşa duyem ji mantiqa klasîk re, beşa sêyem ji babetên siyasî û exlaqî re hatiye veqetandin. Beşa çarem di derbarê felsefeya xwezayê û fîzîkê de, beşa pêncem jî di derbarê ****fîzîkê de hatiye nivîsîn







2- Kitabûl Rûmûz



Di vê kitêbê de jî li ser felsefeya yewnanan a kevnar sekiniye. Di felsefeya yewnanan de ramana Hermetîk û Helenîstîk girtiye dest û bingeha van ramanan nirxandiye. Wekî din bi nêrîneke Platonî û Nûplatonî li ser têgeha nefsê rawestiya ye. Têkiliya nava laş û nefsê, mahiyeta nefsê û rewşa nefsê ya li dû belavbûna laş girtiye dest di vê kitêbê de. Dîsa di vê kitêbê de nêzîkayiyeke epîstemolojîk nîşan daye û zanînbidestxistin û ronakbîrbûna nefsê li nirxandiye.







3- Ravzatul efrah ve nuzhetul ervah



Fîlozofê me yê giranbiha di vê berhema xwe de, ji Hz. Adem heya dema xwe, li ser jiyanên fîlozofên xwediyê ramanên cûr bi cûr rawestiya ye. Vê berhema giranbiha weka jînenîgariyekê nivîsiye.







Wekî din jî kitêbên wî bi navê “Şerhul hîkmet” û “et Tenkîhat fî şerhî telvîhat” hene. Di van kitêban de berhemên Seydayê xwe yê navdar Suhrewerdiyê Kurd şerh kiriye. Lê şerha wî ya herî navdar şerha “Hîkmetul îşraq”ê ye.







Li gorî Şarezorî bi arava xebata giyan, meriv dê karibe xwe bighîne zanîna berastîn. Bi xebitandina giyanî mirov dê rasta rast bigihîje zanîna heyînê. Di vir de dijraberî felsefeya Arîstoyî fikiriye. Lewra li gorî Arîsto aqıl bêyî alîkarî nikare têbigihîje zanînê.







Şarezorî di piraniya qadên felsefeyê de serê xwe êşandiye û fikr û ramanên hêja derxistiye holê. Lê bitayibetî li ser mijarên siyasî, exlaqî (sincî), dadî û ****fîzîk rawestiya ye. Di bingeha felsefeta îşraqê (ronahî) de peyva hîkmetê pirr tê bikarhanîn û fîlozofên îşraqî li ser vê têgehê gelek tişt gotine. Li gorî Şarezorî jî peyva hîkmetê nêzî exlaq û siyasetê ye. Dîsa li gorî wî hîkmet du celeb e. Ya yekemîn “hîk**** fîîlî”ye ya duyemîn jî “hîk**** zanyarî” ye. Şarezorî hîk**** fîîlî dixe pêş hîk**** zanyarî lewra lê gorî wî ji bo têgihaştina tiştên ku meriv têdigîje û wan aqil di ber wan de dibe divê nefseke paqij hebe. Ji bo nefseke paqij jî divê exlaq û siyaseteke paqij hebe.







Ji bilî têgeha hîkmetê Şarezorî li ser dadê (edalet) jî gelek serî êşandiye. Berê li ser hêzên meriv rawestiya ya û ev hêz li ser sê celeban daye nîşandan; hêza aqlî, hêza şehvanî (nefsanî) û hêza xezebî (hêrs). Dû re van her sê hêzan bi edalatê ve girêdide û wisa dinirxîne. Lewra li gorî wî ji bo gihaştina nefsê divê ev her sê hêz werin kontorlkirin. Dema ev her sê hêz hatin bindestkirin wê demê nefs dê karibe edaletê bimeşîne. Dû re Şarezorî di bin tayibetiya edaletê de dwanzdeh xalan dijimêre. Lê niha em van xalan li vir rêz bikin dê mijar gelek dirêj be.







Kurta qisê niha em di gotarekê de nikarin felsefeya Şarezoriyê gewre diyarbikin. Lewra Şarezorî weka ku me gava berê jî got hema hema li ser hemû qadên felsefeyê rawestiya ye. ne tenê li ser felsefeya rojhilata navîn di heman demê de li ser felsefeya yewnanan jî gelek rawestiya ye. Ji ber vê yekê felsefeya Şarezoriyê hêja di nivîsarekê de nayê vegotin. Ji xwe armanca me jî danasîna vî fîlozofê giranbiha ye. An jî heke em felsefeya wî vekin divê ji bo felsefeya wî herî kêm em deh dwanzdeh gotaran binivîsin da ku em karibin felsefeya wî bi temamî bidin naskirin. Lê ji ber ku ev mijar dirêj nebe tenê me bi kurtasî behsa felsefeya wî kir. Yên ku bixwazin vî fîlozofê giranbiha û felsefeya wî nasbikin dê karibin bi hêsanî di derbarê wî de we bigihînin çavkaniyan. Lewra îro di gelek zanîngehên tirkan de bi tayibetî jî di beşên îlahiyatê de akademîsyenan gelek lêkolîn li ser Şemseddînê Şarezorî kirine. Vî fîlozofê mezin him ji alî akademîsyenên Tirkan ve him jî ji alî akademîsyenên ewrûpayî ve baş tê naskirin lê mixabin kurd ji vî navî bê hay in. Ne ev nav tenê hê bi dehan ramangêr û fîlozofên me yên navdar û hêja hene. Lê ji ber ku me berê xwe nedaye wan û em li wan xwedî derneketine netewên din ew ji xwe re hesibandine û bi arava van navan ji xwe re dîrok û çand afirandine.