7. FİLOZOFÊN KURD 7 - EYN-UL QUDAT HEMEDANÎ

Mihemed RONAHÎ



Ji fîlozofên kurdan yê felsefeya îslamê, navekî giranbiha û navdar yek jî Eyn-ul qudatê Hemedanî ye. Eyn-ul Qudat navnasê wî ye, navê wî yê berastîn Evdilla ye. Evdillayê kurê Mihemedê Elî. Weka ku ji kunyeya wî jî tê fehm kirin ji kurdekî Hemedanî ye di 1098'an de li Hemedanê hatiye dinyê. Ji ber ku di fiqha îslamê de pêşketî bûye û hê di bîst û du saliya xwe de di 1120'an de dest bi qazîtiyê kiriye jê re gotine Eyn-ul Qudat ango çavê qaziyan. Eyn-ul Qudat birastî jî xwediyê hişekî hêja bûye. Lewra digel ku wê demê ewqas zanyarên mezin û jêhatî di Hemedanê de dijiyan, qazîtiya wî bajarî ango hakimtiya wî bajarî di dest Eyn-ul Qudatê bîst û du salî de bû.



Eyn-ul Qudat ji ber fikr û ramanên xwe ciwanî hat kuştin. Wî jî weka Xellac felsefeya Wehdetul wucûdê di parast û ji ver van ramanên xwe ji alî desthilatdaran ve bi xedarî hate kuştin. Feqîtiya xwe ji dest seydayên mezin ên weka Umer Xeyyam, Ehmedê Xezalî û Şêx Mihemedê Hemayî derbas kir. Di avakirina felsefeya xwe de ji du navên mezin bandor girt: Xellacê Mensûr û Mihemedê Xezalî. Di felsefeya wî de tenê rêgezên Îslamî tuneye di heman demê de ji felsefeya yewnanan jî bandor girtiye û bi vî rengî felsefeya yewnanan xistiye nava felsefeya îslamê. Wekî ku me li jor jî hanî ziman wî jî weka Xellac di felsefeya xwe de wehdetul wucûd parastiye. Serqisê ev gotin ya wî ye “ Ew ê ku hûn wî xwedê dizanin, ew Mihemed e. Ew ê ku hûn wî Mihemed dizanin ew Xwedê ye.” Ev gotin dibe ku di halê sekrê de hatibe gotin. Lewra aliyê wî yê tesewwûfî gelek mezin bû. Lê dîsa jî, ji vê gotina wî nayê fehmkirin ku Mihemed (s.a.w) û xweda yek in an Mihemed (s.a.w) xweda ye. Bi vê gotinê armanca wî yekîtiya afirîner û yên afirî ye. Jixwe wehdetul wucûd jî li ser vê yekê ava bûye.



Eyn-ul Qudat di gel ku di sî û sê saliya xwe de ango temenekî ciwan de hatiye kuştin jî, li dû xwe berhemên hêja hiştine û di van berhemên xwe de felsefeya xwe bi awayekî diyar haniye ziman. Berhemên wî ev in:

1- Temhîdat

2- Zubdet-ul Heqayîq

3- Yezdan şinaxt

4- Mekatîp

5- Rîsaleyî cemalî

6- Şekvaul Xerîb



Her du kitêbên dawî ji nameyên wî pêk tên. Şekvaul Xerîb jî li zindanê nivîsiye. Dema ji alî desthilatdaran ve bi awayekî bêguneh hat girtin ev berhem nivîsî. Di Şekvaul Xerîb'ê de neçariya xwe ya li hember dadgerên bêînsaf tîne ziman. Vê berhema xwe ji bo zanyarên wê demê nivîsiye û di berhemê de ser gelek mijarên wê demê sekiniye. Ji aliyê din jî wekî ku ji navê berhemê jî tê fehmkirin berhem weka şikayetnameyekê nivîsiye ango gilî û gazincên xwe yên li hember desthilatdaran haniye ziman.



Kitêba wî ya ku bi navê Yezdan şinaxt hatiye nivîsîn ji sê beşan pêk tê. Bi farisî hatiye nivîsîn û tê de behsa mijarên îlahî, zanistên xwezayî û felsefeyê tê kirin.



Li ser Eyn-ul Qudat prof. Hamîd Dabaşî lêkolînên giran biha kiriye. Wekî din jî Civaknasê navdar Dr. Elî Şerîetî Eyn-ul Qudat weka fîlozof û zanayekî bêhempa daye nîşandan û gelek pesnê wî hildaye di pirtûka xwe ya bi navê Kevîr'ê de.



Nêrînên bawermendên reşbîn û bazirganên olê yê wê demê yê di derbarê Eyn-ul Qudat de herçî diçû bêtir tûj dibû û dengê bêtir bilind dikirin li hember wî. Serqisê digotin Eyn-ul Qudat dibêje dinya nehatiye afirandin, jixwe ji mêj ve afirandî bûye. Lê Eyn-ul Qudat di Şekvaul Xerîb'ê de dibêje min negotiye dinya nehatiye afirandin lê ji ber ku ez dibêjim her tiştî hebûna xwe ji xwedê girtiye her tişt wucûd e. Di sedemên daliqandina wî de bandora alim û zanyarên wê demê gelek mezin bû. Lewra ji ber ku ji sivikbûn û kûrbûna hişê wî dibihecîn li dijî wî gelek gotin digerandin. Jixwe dema Xellac hatibû daliqandin Eyn-ul Qudat jî li wir bû û hezkirineke wî ya mezin ji Xellac re hebû. Li dû daliqandina wî jî gelek peyv û gotinên wî bikardihanî. Hevokên wî tefsîr û şîrove dikir.



Eyn-ul Qudat ji ber ku xweş di axivî û ramanên xwe bi zimanekî xweşik dihanî ziman, di nava gel de gelek hatibû hezkirin. Êdî mirîdê wî çê bûbûn û her roj hejmara wan zêde dibû. Mirîdê wî ne tenê ji kesên nava gel û bêpergal bûn. Di nava mirîd û hezkiroxên wî de kesên weka wezîrê Selçûqiyan Ezîzeddîn Mustavfî jî hebûn. Ji ber ku navbêna Ezîzeddîn û wezîrê selçûqiyan ê din Qasimê dergûzîn xirab bû. Qasim rik li Eyn-ul Qudat girêda û weka gelek kesên din ku dabû kuştin, dê Eyn-ul Qudat jî bikuşta. Bi fen û fûtan piştgirî ji alimên wê demê girt û li hember Eyn-ul Qudat fitû da derxistin. Di derbarî wî de gotin di berhemê xwe de zindiqiyê dike û gelê bawermend jî bi fikr û ramanên xwe dijehrîne. Xwedatiya xwe îddia dike. Ji ber vê yekê di 1130'an de Eyn-ul Qudat birin Bexda'yê, nêzî salekê di zindanê de girtin û dû re hanîn Hemedanê di 1131'an de şeva 16'ê gulanê daliqandin. Dawiya wî jî weka hezkiriyê wî Xellac bûbû. Li dû daliqandina wî çêrmê wî guran û laşê wî jî şewitandin.