6. FİLOZOFÊN KURD 6 - XELLACÊ MENSÛR

Mihemed RONAHÎ





Ji fîlozofên kurdan yên herî navdar yek jî Xellac e. Birastî di warê kurdbûna wî de çavkanî kêm in. Çavkaniyên heyî bi pirranî wî weka farisekî didin zanîn lê jixwe ne tenê Xellac her pênc fîlozofên ku (Zerdeşt, Manî, Mazdek, Dînawerî, Suhrewerdî) min felsefeya wan diyar kir û di warê jiyan û nijada wan de agahî da dest jî, weka farisan hatine diyar kirin. Birastî ev ne ji nezanî ye. Bi zanyarî xwedî li dîrok û kesayetên kurdan xwedî derdikevin û dikin ya xwe. Lewra naxwazin ku kurd bi mezinên xwe, bi dîroka xwe, bi çanda xwe zanibin. Heke kurd li dîroka xwqe varqile û bibîne ku bav û kalên wan di teşedana cîhana ramanî ya rojhilata navîn de çi bandor leyîstine, dê wê demê bêtir şiyar bin. Ji ber vê yekê weka zimanê wan, çanda wan, dîroka wan mezin û pêşengên wan jî ji wan tên veşartin. Serqisê van navên ku me li jor jimartine, faris lê xwedî derketine û kirine ramangêr û pêşengên xwe. Tirk li Molla Goranî, Akşemseddîn û hê bi sedan kurdên navdar xwedî derketine. Ereb li Zemaxşerî, Şarezorî, İbn-î teymiyye, İbn-î salah, Îbn-ul Esîr û hê bi sedan navan bûne xwedî. Niha divê em yek bi yek van mezin û pêşengên xwe nas bikin, ji nava destên wan der bixin û li wan xwedî der bikevin. Divê em ji nû ve wan bikin serîtacên xwe.







Niha em ê li ser jiyan û ramana Xellacê Mensûr rawestin. Vî zanayê mezin ku di dîrokê de weka Xellacê Mensûr hatiye naskirin, navê wî yê berastîn Huseynê kurrê Mensûrê Beydayê ye. Ji ber ku tevnejenî dikir, jê re hatiye gotin Xellac. Di 856'an de li Beydaya Îranê hatiye dinyayê. Ji malbateke Mazdekî ye. Kalê wî Muhamma bawermendekî Mazdekî bû. Bavê wî ola xwe guherandibû û bûbû misilman. Di warê kurdbûna wî de em dikarin niha navên çend lêkolîneran bidin. Wekmînak ji zanîngeha Lenkoran a Ezerbeycanê Prof. Masud Aliagaogli Mamedov, Prof. Louis Massignon (birastî Masîgnon li dor kurdbûna wî gelek diçe û tê lê ji sedî sed nabêje kurd e), Dr. Xelîl Cindî, Dr. Zurab Aloian, Îhsan Colemêrgî û hê em dikarin gelek nav û çavkaniyan bidin ji bo peyitandina kurdbûna Xellacê Mensûr.







Xellac fîlozofekî gelek kûr e. Di jiyan û felsefeya wî de rû**** dinyayê û tiştên dinyayî tuneye. Li gorî wî divê mirov ji hezkirina dinyayê û tiştên maddî neke dilê xwe, divê mirov nebe dîlê berjewendiyên daringî (maddî). Ya esil û bingehîn ne ev cîhan e, cîhana wateyê ye. Divê meriv ji vê dinyê bixelise û derbasî cîhana wateyê bibe. Xellac ji pêşengên felsefeya wehdetul wicûdê ye (yekîtiya heyînê). Ji ber vê yekê jî raman û felsefeya w îli dijî îslamê ye. Li gorî Xellac yê heyî û berastîn yek e. Ew yek jî xweda ye. tiştên din ên ku hene hemû hebûna xwe ji wî yekî digirin. Ji ber ku hemû tiştên heyî, hebûna xwe ji wî yekî digirin hemû tişt ew e. Ji ber ku min hebûna xwe ji wî girtiye ez jî ew im. Di nava min û wî de tu cudatî tuneye. Xellac ji ber vê baweriya xwe gotiye “Enel Heq” ango ez xweda me. Ev gotin jî bûye sedema kuştina wî. Bi rastî beriya vê gotina xwe jî heşt salan di zindanan de razaye.







Li gorî wî di cîhanê de mirin tuneye, guherîn heye. Meriv namirin tenê jiyana xwe diguherînin. Ji vê dinya derewîn û fanî derbasî dinya berastîn dibin. Ji ber vê yekê mirina mirovan ji nû ve bûyîna wan e. Ango jiyan di nava mirinê de ye. Lewma jî ji kujerên xwe re gotiye “ Min bikujin lewra jiyîna min di mirina min de, mirina min di jiyîna min de ye.”







Dîsa li gorî Xellac, kî ji zewq û şahiyên dinê dûr bikeve û berê xwe bi zelalî bide xwedê, dê bi xwedê re têkeve têkiliyê herçî vê têkiliya xwe bidomîne dê di vî warî de pêşkeve û dawî dê bi xwedê re bibe yek. Meriv bi ked û xebata xwe ya me'newî digihîje vê astê. Ev yek ne bi bijartineke yezdanî ye, kî xwe ji kêf û zewqa dinyayê dûr bixe û bi dilpakî xwe li xwedê bigire dê bigihîje vê astê. Ev ast jî pê bi pê ye. Meriv di carekê de nagihîje vê astê, sê merhale divên ji bo danûstendina bi xwedê re. Merhaleya yekemîn weka ku me li jor diyar kir divê meriv bi dilpakî berê xwe bide xwedê û xwe ji şahiya dinyayî dûr bixe. Li dû vê merheleyê meriv dê bigihîje dilpakiyeke derûnî. Li dû vê merhaleyê jî meriv dê êdî bi xwedê re bibe yek. Jixwe meriv bi gelek tayibetiyên xwe dişibe xwqedê. Serqisê xweda jir û zanaye, meriv jî wisa ye. Xweda dibihîse, meriv jî dibihîsin. Xweda dibîne, meriv jî dibînin. Mirov ji nod û neh sifatên xwedayê teala hemûyan jî bi xwe re digerîne. Bes ku li xwe varqile û xwe nas bike.







Xellac: Ez rûyê xwedê yê xûyabar im. Xweda rûyê min ê veşirî ye.







Birastî Xellac berdêla van gotinên xwe bi canê xwe da. Lê ew ehlê eşq û evînê bû. Ji wî re mirin ne xem bû. Lewra li gorî wî weka ku me li jor jî hanî ziman mirin vejîn bû. Asta wî ya felsefî di dema wî de nehat zanîn ji ber vê yekê jî jiyana xwe bi pirranî di nava astengî û tehdeyan de derbas kir. Lê dîsa jî ji baweriya xwe nema. Desthilatarên wê demê Ebbasî bûn. Di sala 922'yan de çend serhildanên Kirmatiyan çêbûn. Ebbasî ji van serhildanan gelek hêrs bûbûn û wezirê Ebbasiyan ê wê demê Hemîd ew jî weka Karmatiyekî nîşan da û bi vî rengî ew derdest kir. Di 22'yê adar a 922'an de Xellac bi awayekî ecêb hate kuştin. Bi zindî dest û lingên wî birrîn û laşê wî bi çarmixê va daliqandin. Laşê wî rojekê wisa ma roja din laşê wî jî şewitandin û xweliya wî avêtin çemê dicleyê. Li gor çavkaniyan gotina wî dawî ev bûye :







“wecê min niha zer bûye lê ne ji tirsan e ji ber ku xwîna min diherike wecê min zer bûye. Xwîna min li we heram e. Lewra ez li ser îman û îslamê me”