2. dîroka efsûnê ya li amerîkaya bakur - beşa duyem: ''sedsala hevdehem û jê wêdetir''



piştî koça derîefsûnên ewrûpî ve li “dinyayê nû” (amerîkaya bakur) hejmara efsûnkar û cadû yên ewrûpî jî zêde bûn. wekî derîefsûnan (no-maj) sedemên koçkirinê ya efsûnkaran jî hebûn. hin kes ji bo serpêhatiyê bi rê ketin, hin kes jî ji ber zilm û zorî li wan dihat kirin, ji ber vê reviyan. hin caran ji derîefsûnan direviyan, hin caran ji efsûnkar û cadûyan an jî ji efsûnkarên erkdar ya wezareta sêhrê direviyan. ew kesan, pişt re di nav derîefsûnan de an jî di nav efsûnkarên amerîkayê de bi cih dibûn. xwecihên amerikayê pirî caran bi dilnizmî û hêvişkar nêzî wan dibûn.



ta ji serî ve aşkere bû, ku dinyayê nû li gorî dinyayê kevn dijwartir be. sê sedema vê hebûn.



ewilîn, ji ber guhêrîna pergala jiyanê hin tişt serobino dibû. li welatê xwe, ji bo çêkirina îksîran, tenê diçûn dermanxaneyê û ji wir kelûmelên xwe distandin. lê li wir, ji bo riwekan ku nas nedikirin pêwist bû derketena arazîyê û pêdiviyên xwe, bi xwe bi dest bixistana. berhênerên asayê yên navdar tunebûn, dibistana cadûtî û efsûnkariyê ya ilvermonyê ku di rojên pêş de di nava dibistanên efsûnkariyê ya herî girîng de cihê xwe bigre, li wan deman holikek xiçviçandî bû û ji du mamoste û du birayên sêwî pêk dihat.



a duyem, koçberên ewrûpî li hemberî xwecihên amerîkayê dest bi şer kirin û navbera herdu civakên efsûnkar jî bi xwe re xera kirin. ji ber baweriyên xwe yên olî, jiyana efsûnkaran dijwartir dikirin. kesên puriten, ji rûyê berjengeke biçûk de jî hevdu ji çalakiyên nesuriştî ve tawanbar dikirin, ango ji efsûnkariyê ve. ji bo ku ji derîefsûnên ewrûpî bitirsin, sedemên yê efsûnkar û cadûyên dinyayê nû hebûn.



a dawîn, ji bo efsûnkarên ku nû hatibûn amerîkaya bakur, dibû ku xetereya herî mezin paqijker bin. ji ber ku di amerîkaya bakur de civaka efsûnkariyê belawela û veşartî bû, sazgêreke sepandinê a zagonan tunebû. ev valahiya ku di encama vê rewşê de peyde bûbû, ji aliyê çeteyekî ji leşker û efsûnkarên bi pere yên ku ji neteweyên cihê ve pêk dihat, hat dagirtin. ev çete, ne bi tenê ketina li pey tawanbarên navdar ve, bi ketina li pey kesên ku piçekî zêr bikirana jî xof dixistin dilê herkesî. paqijker, her ku diçû xera dibûn. ji dervayî rayeyên hikûmetên xwe yê sêhrê, geleke ji wan dijî peywirên xwe, zilm û zordarî dikirin. paqijkerên wiha, kêf ji tehde û xwînrêtinê distandin, heta van kirinên xwe yên qirêj birin radeyeke wisa ku meriv diheyirî: êdî dest bi revandina efsûnkar û cadûyan kiribûn! di sedsala hevdehem de li amerîkayê, hejmara paqijkeran her çiqas çû zêde bû û berjengên xurt hene ku ji me re nişanî hin tiştan didin, mînak: paqijker, li wan deman ji bo ku ji stûyê derîefsûnan ve jî pere qezenç bikin, wan masûmokan wekî efsûnkar û cadûyeke nîşan didan.



dadgehên cadûtiyê ya salemê, ji bo civaka efsûnkariyê di navbera salên 1692 - 93an de karesatek mezin bû. li gor dîroknasên efsûnê, di nava qaşo-dadgerên puriten de herî kêm du heb paqijker hebû û wan paqijkerên çilvirî dema ku li amerîkayê bûn her tim li gorî konjonkturê siyasî tevdigeriyan. di nav miriyan de cadûyên rastîn hebû lê sedemên girtinê ya wana ji ber sûcên negirîng bû. miriyên din jî derîefsûnên masûm bûn. salem, ji bo civaka efsûnê ji ziyanên giyanî wêdetir xwedî girîngiyeke taybet bû. bandorên wê ya ewilîn, sedema ji amerîkayê revînê yê piraniya efsûnkar û cadûyan bû û piraniya efsûnkar û cadûyan jî dev ji bi cih bûnê ya amerîkaya bakur berdan. di encama vê de, di civaka efsûnê ya amerîkaya bakur de hin guhêrînên balkêş çêbû. heta heyama pêşîn ya sedsala bîstem, di nav gelheya amerîkayê de rêjeya efsûnkar û cadûyan li gorî çar parzemînên din kêm bû. piraniya malbatên xwînsaf, ji ber ku bi saya rojnameyên efsûnkaran ji çalakiyên puritenan haydar dibûn, nediçûn amerîkayê. ji ber vê jî di dinyayê nû de rêjeya efsûnkar û cadûyên ku ji derîefsûnan zayî ne, li gorî cihên din zêde bû. ew efsûnkar û cadûyan jî pirî caran di nav xwe de dizewiciyan û malbatên xwe yê xwînsaf ava dikirin. lê îdeolojiya xwînsafê ku dîroka efsûnê ya ewrûpayê diyar kiribû, li amerîkayê bi cih nebû.



dibe ku bandora herî girîng a salemê, sedema ava kirina ‘’komcivîna efsûnê ya dewletên yekbûyî yên amerîkayê’’ bûn, be. hêmû efsûnkar û cadûyên amerîkayê vê saziyê bi kurtasî wek macusa nas dikin (bilêvkirina kevn: ma - kuxz - a), civaka efsûnê ya amerîkaya bakur ji ber ku cara yekem ji bo xwe zagonan derxin, di vê komcivînê de hatine cem hev. bi vî awayî jî di nav welatên din de û bi tevahî di nav dinyayê derîefsûn de ji xwe re dinyayeke efsûnî ava kirine. karê ewilîn a macusayê, darizandina paqijkerên ku xiyanetê li cînsê xwe kirine bû. heke kesî/ê ku ji kuştinê, tehdeyê an ji revandina efsûnkaran ve tawanbar bûna, wan kesan jî darde dikirin.



hin paqijkerên herî navdar ji destê edaletê filitîn. ji bona ku werin girtin biryarên dadgehê yê navnteteweyî hat derxistin û pişt re ji ber wê pêşgiriyên ewlehî ew kesên revok di nav civaka derîefsûn de xwe winde kirin. hinek ji wan bi derîefsûnan re zewicîn û malbata xwe ava kirin. dema ku zarokên wan ên efsûnî çêdibûn ji ber ku xwe ji efsûnkaran veşerîn ew zarokan ji holê radikirin û tenê dê û bavê yê derîefsûnan dibûn (li brîtanyayê, zimanê argoyî de derîefsûnên ku ji dê û bavên efsûnkar çêbûne re “lêpûç” [squib] tê gotin). paqijkerên rikdar ku ji gelên xwe hatibûn dûrxistin, ji zarokên xwe re dan bawerkirin ku efsûn heye û kengê efsûnkar an jî cadûyeke bibînin, pêwiste ku di cih de wî/ê ji holê rakin.



dîroknasê amerîkî yê efsûnê theophilus abbot, çend malbatên bi vî cureyî tespît kir, hemû jî baweriya xwe bi efsûnê tînin û îmana wan ji efsûnê diçe. ji ber bawerî û çalakiyên wan kesan, derîefsûnên amerîkaya bakur, di derheqa efsûnê de li gorî gelên din hêj zortir têne xapandin. ev rewş, şêweya birêvebirinê a civaka amerîkayê de encamên girîng derxist holê.



a tirkî: Here lînkê